Testament to jedyny w prawie polskim sposób rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci. Jak wskazuje art. 941 kodeksu cywilnego:
Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament.
Testament może sporządzić wyłącznie osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych i nie wolno go sporządzić wspólnie (np. „wspólny testament małżonków” lub kilku osób). Warto jednak przywołać uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 1972 r., sygn. akt III CZP 88/72:
Nieważność testamentu przewidzianego w art. 951 k.c. spowodowana zamieszczeniem w nim rozrządzeń dwóch spadkodawców (art. 942 k.c.), nie stanowi przeszkody do uznania oświadczeń woli złożonych przez tych spadkodawców za dwa oddzielne testamenty ustne.
Testament można też w każdej chwili odwołać w całości lub w części. Podstawę tych zasad stanowią art. 941–944 oraz 942–943 kodeksu cywilnego.
Rodzaje testamentów
Najprostszą formą jest testament własnoręczny (pisemny): musi być w całości napisany ręcznie przez spadkodawcę, podpisany i – co do zasady – opatrzony datą (brak daty nie zawsze unieważnia dokument, ale bywa problematyczny przy kilku testamentach).
Bardzo popularny jest testament notarialny – sporządzany w formie aktu notarialnego, który minimalizuje ryzyko wad formalnych i ułatwia późniejsze wykonanie woli zmarłego. Testament notarialny przede wszystkim nie stwarza wątpliwości, co do osoby sporządzającej testament, gdyż jego personalia powinny być potwierdzone przez notariusza, a sam dokument jest przygotowywany również przez notariusza, który dba o jego formę i właściwą treść.
Trzecią „zwykłą” formą jest testament allograficzny (urzędowy): spadkodawca oświadcza wolę ustnie wobec wójta/burmistrza/prezydenta miasta, starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika USC – w obecności dwóch świadków – a oświadczenie spisuje się w protokole. Ten rodzaj testamentu jest niezwykle rzadko spotykany w praktyce.
Testamenty szczególne – na sytuacje nadzwyczajne
Wyjątkowo dopuszczalne są formy „awaryjne”: ustna, podróżna i wojskowa.
– Ustna: gdy istnieje obawa rychłej śmierci lub zachowanie zwykłej formy jest niemożliwe albo bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków; treść stwierdza się w przewidziany w ustawie sposób (pisemnie lub zeznaniami świadków).
– Podróżna: możliwa na polskim statku morskim lub powietrznym – wobec dowódcy lub jego zastępcy i dwóch świadków.
– Wojskowa: przewidziana przepisami wojskowymi dla warunków działań zbrojnych. (Przegląd form – źródła praktyczne).
Należy wskazać, iż testament szczególny co do zasady traci moc po 6 miesiącach od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy zwykłej, chyba że spadkodawca umrze wcześniej. Tym samym są to niejako rozwiązania „tymczasowe” na czas trwania szczególnych okoliczności.
Co można uregulować w testamencie?
- Powołanie spadkobierców – w określonych udziałach lub do całości spadku.
- Zapis zwykły polegający na zobowiązaniu spadkobiercy do świadczenia na rzecz oznaczonej osoby i polecenie polegające na nałożeniu obowiązku określonego działania.
- Zapis windykacyjny – dopuszczalny tylko w testamencie notarialnym – pozwala, by oznaczona osoba nabyła konkretną rzecz lub prawo (np. mieszkanie, przedsiębiorstwo, udział w spółce osobowej, służebność) z chwilą otwarcia spadku. To bardzo praktyczne narzędzie, gdy chcemy „przenieść” konkretny składnik majątku bez działu spadku.
- Wykonawcę testamentu – można ustanowić osobę (lub osoby) zarządzającą spadkiem, mającą legitymację do dochodzenia praw i regulowania długów spadkowych oraz do wydania przedmiotu zapisu windykacyjnego.
- Wydziedziczenie – w testamencie można wydziedziczyć osoby, które byłby spadkobiercami na podstawie ustawy, co oznacza, że zarówno nie będą dziedziczyć z ustawy, ani nie będzie im przysługiwało prawo do zachowku.
Czy można odwołać testament?
Tak – testament można w każdej chwili odwołać i jest to jedno z podstawowych uprawnień testatora (osoby, która go sporządziła). Wynika to wprost z art. 943 Kodeksu cywilnego:
„Spadkodawca może w każdym czasie odwołać testament.”
Odwołanie testamentu może nastąpić na kilka sposobów – wszystkie są równoważne i wywołują taki sam skutek, czyli unieważnienie wcześniejszej woli w całości lub w części:
- Sporządzenie nowego testamentu
Najczęstszy i najprostszy sposób. Jeżeli powstaje nowy, ważny testament, to wcześniejszy traci moc w zakresie, w jakim jest z nim sprzeczny. Jeżeli nowy testament obejmuje całość majątku – poprzedni automatycznie przestaje obowiązywać.
Przykład:
W 2020 r. Jan sporządził testament, w którym cały majątek zapisał synowi. W 2024 r. sporządził nowy testament, przekazując majątek córce. Skuteczny jest tylko ten z 2024 r., a wcześniejszy traci moc.
- Zniszczenie testamentu lub pozbawienie go cech ważności
Odwołanie może nastąpić również przez zniszczenie testamentu (np. jego spalenie, podarcie) albo skreślenie podpisu czy wprowadzenie zmian w sposób wskazujący na zamiar jego odwołania. Kluczowe jest, by z czynności wynikała wyraźna wola unieważnienia dokumentu.
Uwaga: przypadkowe zniszczenie testamentu (np. przez zalanie czy zgubienie) nie jest skutecznym odwołaniem – musi być to świadome i celowe działanie spadkodawcy.
- Wyraźne oświadczenie o odwołaniu
Testator może sporządzić odrębny dokument, w którym jednoznacznie odwołuje wcześniejszy testament – bez wskazywania nowej woli. W takim przypadku po jego śmierci obowiązuje dziedziczenie ustawowe, chyba że później sporządzi inny testament.
Przykład:
„Odwołuję mój testament z dnia 12 maja 2022 roku w całości.” – takie zdanie, własnoręcznie napisane i podpisane, jest skuteczne.
Zasady dotyczące odwołania testamentu:
- Testament można odwołać w dowolnym momencie życia, dopóki testator ma pełną zdolność do czynności prawnych (czyli jest pełnoletni i nieubezwłasnowolniony).
- Nie ma obowiązku informowania nikogo o sporządzeniu nowego testamentu ani o odwołaniu starego.
- Jeśli istnieje kilka testamentów, decyduje data – ważny jest ten najpóźniejszy, o ile jest sporządzony zgodnie z prawem.
- Jeżeli nowy testament odwołuje stary tylko częściowo, to w pozostałym zakresie poprzedni dokument pozostaje w mocy.
Skutki sporządzenia testamentu
Z chwilą śmierci testatora (otwarcia spadku) powstają skutki materialne zgodne z wolą zmarłego. Wola ta ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem ustawowym. W przypadku testamentu musi być dokonane jego otwarcie i ogłoszenie, co może dokonać notariusz lub sąd. Tym samym osoba mająca w tym interes prawny powinna zgłosić się do powyższych instytucji w celu przeprowadzenia postępowania spadkowego na podstawie testamentu.
Kiedy warto sporządzić testament?
– przy rodzinach patchworkowych, związkach nieformalnych, braku zstępnych lub konieczności zabezpieczenia partnera – czyli, gdy chcemy przekazać majątek osobie która nie należy do kręgu spadkobierców ustawowych i nie będzie w normalnej sytuacji dziedziczyła po spadkodawcy;
– przy chęci preferencyjnego traktowania konkretnego spadkobiercy,
– gdy posiadamy przedsiębiorstwo/udziały, które wymagają ciągłości zarządu, aby zapobiec ewentualnym sporom i utrudnieniom w sprawowaniu zarządu danym składnikiem spadku, a także zapewnić natychmiastową ciągłość w funkcjonowaniu zarządu;
– gdy chcemy wyłączyć określone osoby z dziedziczenia ustawowego i pozbawić je prawa do zachowku poprzez wydziedziczenie