Rozwód to jedno z najpoważniejszych postępowań sądowych w życiu prywatnym człowieka. Oznacza formalne rozwiązanie małżeństwa przez sąd i niesie za sobą daleko idące skutki prawne – nie tylko w sferze osobistej, ale również majątkowej i rodzinnej. Poniżej przedstawiamy, jak krok po kroku wygląda sprawa o rozwód w świetle polskiego prawa.
Postępowanie rozwodowe reguluje Kodeks rodzinny i opiekuńczy (KRO), a kwestie proceduralne – Kodeks postępowania cywilnego (KPC).
Zgodnie z art. 56 § 1 KRO:
„Jeżeli między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego, każdy z małżonków może żądać, aby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód.”
Oznacza to, że do orzeczenia rozwodu konieczne jest łączne spełnienie dwóch warunków:
- zupełny rozkład pożycia – czyli ustanie więzi emocjonalnej, fizycznej i gospodarczej między małżonkami,
- trwały rozkład pożycia – czyli taki, który nie daje szans na ponowne nawiązanie wspólnego życia.
Jak złożyć pozew o rozwód?
Kto może złożyć pozew?
Pozew o rozwód może złożyć każdy z małżonków, niezależnie od przyczyn rozkładu pożycia.
Gdzie złożyć pozew?
Pozew wnosi się do sądu okręgowego właściwego dla ostatniego wspólnego miejsca zamieszkania małżonków, jeśli przynajmniej jedno z nich nadal tam mieszka. W przeciwnym razie – do sądu właściwego dla miejsca zamieszkania pozwanego, a jeśli nie da się go ustalić – dla miejsca zamieszkania powoda.
Co musi zawierać pozew?
Pozew o rozwód powinien zawierać:
- oznaczenie stron (dane małżonków),
- żądanie rozwiązania małżeństwa przez rozwód (z orzeczeniem o winie, bez orzekania o winie albo z uznaniem winy obojga),
- uzasadnienie pozwu (opis sytuacji, przyczyny rozkładu pożycia),
- wnioski dotyczące władzy rodzicielskiej, kontaktów z dziećmi i alimentów (jeśli małżonkowie mają wspólne małoletnie dzieci),
- wnioski dotyczące sposobu korzystania ze wspólnego mieszkania (jeśli dotyczy),
- podpis oraz listę załączników (np. odpis aktu małżeństwa, aktów urodzenia dzieci, potwierdzenie opłaty od pozwu).
Ile kosztuje sprawa o rozwód w sądzie?
Opłata sądowa od pozwu o rozwód wynosi 600 zł, bez znaczenia czy jest to rozwód z orzekaniem o winie, czy bez orzekania. Opłata ta jest stała i stanowi jedyny koszt postępowania. Należy ją wnieść z góry i załączyć potwierdzenie jej uiszczenia do pozwu. W toku sprawy mogą ew. wystąpić dodatkowe opłaty jak np. koszty biegłych np. badania w Opiniodawczym Zespole Sądowych Specjalistów. Sąd może wtedy nakazać wpłacenie zaliczek na takie koszty lub też rozliczy je w całości dopiero w wyroku i nakaże stronom ich zapłatę (co do zasady strony będą miały uiścić te koszty po połowie).
Ile trwa sprawa o rozwód?
Postępowanie bez orzekania o winie, gdy strony są zgodne, może zakończyć się nawet na pierwszej rozprawie. W przypadku sporów o winę, czy dzieci – postępowanie może trwać wiele miesięcy, a nawet lat. Sądy są mocno obłożone sprawami wobec czego na sprawy czeka się miesiącami, co oznacza, że w ciągu roku w danej sprawie są zazwyczaj 2 – 4 terminy. Należy też pamiętać, że sprawy o rozwód są prowadzone przez sądy okręgowe, które są wyznaczane do rozpoznawania poważniejszych spraw i których jest zazwyczaj jedynie kilka na całe województwo.
Orzekanie o winie w rozwodzie
Zgodnie z art. 56 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRO), małżonek może żądać rozwodu, jeśli nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego. Jeśli obie strony zgodnie żądają orzeczenia rozwodu bez winy, sąd może zaniechać orzekania o winie.
Sąd orzeka o winie tylko wtedy, gdy jedna ze stron (lub obie) wnosi o orzeczenie o winie w pozwie (lub w odpowiedzi na pozew), albo sąd sam z urzędu, w toku postępowania, stwierdzi, że zachodzi potrzeba wskazania winnego (choć w praktyce sąd woli działać na podstawie wniosków stron).
Przy orzekaniu o winie sąd musi przeprowadzić proces dowodowy w zakresie zarówno rozkładu pożycia, jak i zawinienia. W orzecznictwie podkreśla się, że sąd nie stopniuje winy – nie rozstrzyga, że ktoś zawinił „w większym lub mniejszym stopniu”. Zamiast tego stwierdza się, że małżonek ponosi wyłączną winę, współwinę (z obojga) lub że żaden z małżonków nie ponosi winy (jeśli orzekanie jej jest zaniechane).
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 1997 r., sygn. akt II CKN 140/97:
Przy określaniu winy rozkładu pożycia małżeńskiego stron, nie można tej winy stopniować. Orzeczenie o wyłącznej winie powinno być poprzedzone ustaleniem, że tylko jedno z małżonków swym zachowaniem spowodowało rozkład pożycia małżeńskiego.
Jakie są okoliczności stanowiące winę w rozwodzie?
Nie istnieje ustawowy katalog wyczerpujący przyczyn przypisania winy. Zamiast tego sąd akceptuje różnorodne zachowania, jeśli można udowodnić związek przyczynowy między nimi a rozkładem pożycia. Tym samym sąd do każdej sprawy podchodzi indywidualnie i to co może stanowić zawinione zachowanie w jednej sprawie, nie musi nim być w innej.
Przykładami zawinionych zachowań stanowiących podstawę rozwodu mogą być:
- Niewierność małżeńska (cudzołóstwo, zdrada emocjonalna) – nawiązanie kontaktu seksualnego z osobą trzecią, relacja uczuciowa poza małżeństwem, „pozory zdrady” (np. flirt, korespondencja)
- Przemoc (fizyczna, psychiczna, znęcanie się) – przemoc słowna, poniżanie, groźby, wymuszanie, znęcanie psychiczne lub fizyczne
- Nałogi (alkoholizm, narkomania, hazard itp.) – utrata panowania nad sobą w wyniku uzależnienia, zaniedbywanie rodziny, chroniczne szkody psychiczne i materialne
- Opuszczenie współmałżonka (porzucenie, wyjazd, trwałe zerwanie więzi) – jednostronne odejście bez usprawiedliwienia, brak kontaktu, zmiana miejsca zamieszkania bez uzgodnienia
- Odmowa współżycia fizycznego (seksualnego) – długotrwała, nieuzasadniona odmowa współżycia, która istotnie wpływa na więź małżeńską
- Naruszenie obowiązków małżeńskich (pomoc, opieka, zaangażowanie rodzinne) – zaniedbywanie domu i rodziny, brak wsparcia w trudnych sytuacjach (choroba, problemy), brak współdziałania w prowadzeniu gospodarstwa
- Zachowania niemoralne lub sprzeczne z zasadami współżycia społecznego
Przykładowe wyroki sądów w sprawach o rozwód:
I ACa 29/10 – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach
Strony zawierając małżeństwo zobowiązują się do wzajemnej pomocy i wierności (art. 23 k.r.o.). Naruszenie zasady wierności prowadzi więc do złamania danego słowa. Odnosi się to również do obowiązku świadczenia sobie wzajemnie pomocy. Małżonkowie są obowiązani także do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Obowiązek ten nie może jednak sięgać tak daleko, aby uniemożliwiać wykonywanie przez żonę pracy zawodowej.
IV CKN 112/00 – Wyrok Sądu Najwyższego
Związek jednego z małżonków z innym partnerem w czasie trwania małżeństwa, lecz po wystąpieniu zupełnego i trwałego rozkładu pożycia między małżonkami, nie daje podstawy do przypisania temu małżonkowi winy za ten rozkład.
V CK 646/04 – Wyrok Sądu Najwyższego
Małżonkowi przysługuje uprawnienie do dozwolonej reakcji na niezgodne z obowiązkami małżeńskimi zachowanie się drugiego małżonka. Granice dopuszczalnej reakcji małżonka skrzywdzonego przez współmałżonka należy ocenić na podstawie konkretnych okoliczności sprawy i przy uwzględnieniu zasad współżycia społecznego. Reakcja małżonka pokrzywdzonego nawet niewłaściwa, jeśli nastąpiła bezpośrednio po wyrządzeniu krzywdy, może być usprawiedliwiona i niepoczytana za zawinioną współprzyczynę rozkładu pożycia.
C 735/50 – Orzeczenie Sądu Najwyższego
Naruszeniem wierności małżeńskiej jest wszelkie zachowanie się małżonka wobec osoby trzeciej płci odmiennej, które może stwarzać pozory cudzołóstwa lub w inny sposób wykracza poza granice przyjętej normalnie obyczajowości i przyzwoitości.
III CRN 442/70 – Wyrok Sądu Najwyższego
Dopuszczalna reakcja na niewłaściwe postępowanie współmałżonka nie może wykraczać poza określone obiektywnie granice i nie może być w swym natężeniu niewspółmierna w stosunku do wagi przewinień drugiej strony. Sądy zaś obu instancji przyjęły, że powoda obciążało tylko postępowanie stwarzające pozory niewierności małżeńskiej, co w zestawieniu z ustalonym zachowaniem się pozwanej nie mogło usprawiedliwić obciążenia powoda wyłączną winą za powstanie rozkładu pożycia małżeńskiego stron.
Co daje orzeczenie winy w rozwodzie?
Rozwód z orzeczeniem o winie to rozwiązanie małżeństwa, w którym sąd – oprócz samego stwierdzenia zupełnego i trwałego rozkładu pożycia – wskazuje, który z małżonków ponosi winę za rozpad małżeństwa (ewentualnie że oboje są winni). Choć często wydaje się to jedynie „symbolicznym” rozstrzygnięciem, w praktyce ma ono poważne skutki prawne, finansowe i społeczne.
Najbardziej praktyczne znaczenie orzeczenia o winie ujawnia się przy kwestii roszczeń alimentacyjnych między byłymi małżonkami. Jeśli jeden z małżonków zostanie uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a drugi małżonek nie ponosi winy, ten niewinny małżonek zyskuje znacznie silniejszą ochronę alimentacyjną. W takiej sytuacji małżonek niewinny może żądać alimentów nie tylko wtedy, gdy znajduje się w niedostatku, ale także jeśli wskutek rozwodu istotnie pogorszyła się jego sytuacja materialna (art. 60 § 2 KRO). Obowiązek alimentacyjny może trwać bezterminowo, dopóki niewinny małżonek pozostaje w trudniejszej sytuacji i nie zawarł nowego związku małżeńskiego.
Jaka jest sytuacja dzieci w rozwodzie?
W przypadku gdy małżonkowie mają wspólne małoletnie dzieci, sąd obowiązkowo – niezależnie od wniosków stron – orzeka w wyroku rozwodowym o wszystkich kwestiach dotyczących sytuacji prawnej i opiekuńczej dzieci po rozwodzie. Wynika to z art. 58 § 1 i § 1a Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (KRO).
1. władza rodzicielska
Sąd decyduje, komu powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej nad małoletnim dzieckiem po rozwodzie. Może orzec m.in. że:
- władza rodzicielska będzie przysługiwała obojgu rodzicom – jeśli przedstawią sądowi zgodne porozumienie wychowawcze i istnieje realna szansa na ich współpracę,
- władza rodzicielska zostanie powierzona jednemu z rodziców z jednoczesnym ograniczeniem władzy drugiego do określonych obowiązków i uprawnień (np. współdecydowania o leczeniu czy edukacji),
- w wyjątkowych sytuacjach sąd może pozbawić jednego z rodziców władzy rodzicielskiej albo ją zawiesić – jeśli wymaga tego dobro dziecka.
2. miejsce zamieszkania dziecka
Sąd musi określić w wyroku rozwodowym z którym z rodziców dziecko będzie mieszkało.
3. ustalenie sposobu kontaktów z dzieckiem
Sąd określa, w jaki sposób rodzic, który nie będzie mieszkał z dzieckiem, ma prawo i obowiązek utrzymywać z nim kontakt. Odbywa się to przez stworzenie harmonogramu kontaktów rodzica z dzieckiem. Ustalenie kontaktów odbywa się na wniosek stron, w sytuacji gdy żadna ze stron nie wnosi o ich uregulowanie sąd może od tego odstąpić np. gdy strony dogadują się ze sobą i nie chcą formalnego regulowania kontaktów.
3. alimenty na dziecko
Sąd orzeka również o obowiązku alimentacyjnym wobec małoletnich dzieci, a więc o wysokości alimentów, które jeden z rodziców będzie zobowiązany płacić drugiemu na utrzymanie i wychowanie dziecka. Podkreślić należy, iż alimenty są pieniędzmi dla dziecka tym samym ich orzeczenie jest obowiązkowe nawet gdyby rodzice dogadali się między sobą, co do pokrywania kosztów utrzymania dziecka i nie chcieli ustalania ich wysokości.
Wskazać należy, iż rozwód jest orzekany kompleksowo – oznacza to, że dopóki nie zostaną ustalone wszystkie kwestie dotyczące małoletnich dzieci to sąd nie wyda wyroku w przedmiocie rozwodu.